Irungo historia

Historia

Irungo lehen biztanleak nortzuk izan ziren inguruan, ezjakintasun maila handia dago, nahiz eta erromatar aztarnak aurkitu izan diren azken urteetan. Aztarnategi hauetan aurkitu dituzte zeramikako, teiletako eta beiretako hondarrak eta  txanponak, beste objektu batzuen artean. Gauza guzti hauek, Irun Oiasso hiria izan zela pentsatzera bultzatzen gaituzte.

Historikoki Irunek Nafarroarekiko lotura sendoa izan du. Eskualdean hitz egiten duen euskararen dialektoa, dialekto nafarrekin gipuzkoarrekin baino harremanetan egonkorragoetan dago. Esan daiteke, Irun itsasorako Nafarroaren irteera naturala dela. Nahiz eta Irun XIII mendetik Gipuzkoarekin lotuta egon, Irun Nafarroari birgehitzeko hainbat saio egon dira, urte gutxi batzuetan eman izan zena XIX mendearen hasieran.

1200.ean lurraldea, orduan arte Nafarroako Erreinuaren parte izan zena, Gaztelari gehitu zitzaion. Idatzitako Iruni buruzko lehen erreferentzia 1203tan agertzen da: Puebla Gaztelako Alfonso VIII-k, Palentzian 1203ko apirilaren 18an emanda, Fuenterrabiari (gaur egun Hondarribia) emandako gutuna, hain zuzen ere. Pueblaren karta honengatik, Irun jurisdikzio zibilean eta Fuenterrabiako hiribilduko kriminalarengan sartuta geratzen da. Irun-Uranzu berezko eskumena mantendu zuen politikoki, ekonomikoki eta militarki. Egoera honek mendeetan zehar liskar eta gatazka ugari ekarri zituen.

Irunen erabateko independentziara heldu zen 1766ko otsailaren 27ko Cedula Errealagatik, Carlos III erregeak emanda.

Hiru erreinuren arteko mugan (Gaztela, Nafarroa eta Frantzia) Irunen leku estrategikoak herriak ondoko erreinuen eraso ugariak jasan zitzala historian zehar eragin zuen. 1512an Fernando el Katolikoak erregeak, Gaztelu Zaharen Gazteluaren eraikuntza agintzen du, Carlos I bere bilobak hondatu zuena 1539an,errekonkista ematekotan, bertan sendo egin ez zitzaten Nafarrak. Irungo historian garrantzi izugarria izan zuen San Martzialgo bataila, 1520an emandakoa.

1659an sinatu zen Frantziaren eta Espainiaren arteko Bake Ituna Faisango uhartean. Uharte hau, oso garrantzizkoa izan da Irungo eta Espainiako historian, izan  ere, Espainiaren eta Frantziaren arteko preso trukeetako agertokia izan zen.

1813ko abuztuaren 31n, San Martzialko bigarren borrokan, Independentziaren Gerrari amaiera ematen zaio. Garaipenarekin, Wellington-en ejerzitua Napoleonikoari irabazi zien. 

XIX mendean zehar hiria Gerra Karlisten ondorioz, suntsituta ikusi zen. Gainera,  1936.eko gerra zibilean zehar, Irungo hiria erabat suntsituta geratu zen, sute handien ondorioz. Tropa errepublikanoak, Frankisten agerpenen aurrean hiria erretzea erabaki izan zutelako. Bando frankistaren soldaduen Irunen hartzeak, Bigarren Errepublikarako kolpe gogorra ekarri zuen, Frantziarekiko komunikazioak moztu izan zuelako, iparraldean kokatutako lurralde leialarekin hain zuzen ere.

Ekonomia

Irunen ekonomia, sendoki zerbitzu-sektorearekin eta bereziki garraioekiko jarduera erlazionatuekin harremanetan dago, merkataritzarekin eta mugarekin lotuta. 1841ean aduana espainiarrak Bidasoa Iruneko ibaira eraman zituen. XIX mendearen erdialdetik aurrera, Irungo hiria erritmo biziz hazten da Espainiaren eta Frantziaren arteko merkataritza-trukeen eta aduana-jarduerarekin eta mugaz haraindiko merkataritzarekin. 1864.eko trenbidearen helduerak Irun, bihurtu zuen trenbide-sistema espainiarraren amaierako geltokia bihurtu zuen eta Europarekiko komunikazioak Penintsularekiko jasaten zituen. Hau guztia esanda, Irunen, Trenbide-azpiegiturak oso garrantzitsuak direla argi geratzen da. Aduanazainak, trenbideetako langileak eta poliziak  populazio aktiboaren parte garrantzitsua osatu dute tradizioz.

Honekin lotuta esan beharra dago, Irun arantzelen kontuarekin diru asko mugitzen zuen hiria zenez, Espainiako banku gehienak bertan sukurtsal bat ipintzea erabaki zuten, hortaz sektore finantziarioa nagusitasun handia izan duela argi dago.

Baina, Schengen-eko tratatuak Irungo ekonomiarentzat kolpe itzela suposatu zuen, arantzelen ezabapena ekarri zuen, Europar herrialdeen artean harremanak erraztu nahi zirelako. Aduanen irekitzeak, oficina askoren istea suposatu zuen, horrek ekarriko zuen krisialdi sakonarekin hamarkada horretan zehar.

Hala ere, muga horien irekitzeak aldeko bulkada izan zuen ekonomia lokalerako, salgai-garraioko sektorea errepideetatik bultzatu zutenez gero eta beste bategatik mugaz haraindiko merkataritza. Espainiaren eta Frantziaren arteko errepidez komunikazioetako leku garrantzitsua izan zen Irun, Parisen eta Madrilen arteko bide erdira dagoelako. Errepideko garraioko eta logistikako enpresa ugariek, biltegiak handiak ezarri zituzten. Bestalde, Irundar denden salmenta oso ehuneko adierazgarria du, produktu hauek Espainiko zergek Frantzian baino gutxiago kargatuta daudenez gero, tabakoko eta alkoholeko dendak oso ugariak dira.

Industria

Historiako aldi batzuetan zehar Irunen industria-establezimendurako murrizketak egon ziren, mugakide espazioko bere baldintzagatik. Horregatik ez dauka beste herri gipuzkoar batzuk bezain tradizio industrial hain sendoa, baina izan, izan du. Industria erdiko negozio asko sortu ziren, hau da 500-1000 bitarteko enpresak. Hauen izenak: Palmera fabrika (afeitatzeko kutxilak, herramintak eta guraizeak), Fosforera Espainola S.A (pospoloak), Ernesto Montero hiltegia (Espainiako hiltegirik handiena), Gal lurrindegia, Bidasoako portzelanak (mota guztietako platerrak, tazak, edalontziak…) eta Elgorriaga txokolateak. Azken hau, Bidasoa eskubaloi taldearekin harreman zuzena izan zuen.